یوزپلنگ ایرانی

یوزپلنگ جانوری پستاندار از راسته ی گوشت خواران و خانواده گربه سانان است . اولین چیزی که با شنیدن نام یوز در ذهن آدمی نقش می بندد ، سرعت فوق العاده و بی نظیر او در میان تمام جانداران خشکی زی است . ویژگی های بدنی او چنان تکامل یافته است که به او اجازه می دهد با سرعت معمول بین 90 تا 110 کیلومتر بر ساعت بدود . البته یوزپلنگ می تواند سرعت خود را به مقدار حداکثر توانش ، یعنی 114 تا 120 کیلومتر در ساعت ارتقا دهد .

یوزپلنگ با گربه سانان تفاوت های بارزی دارد و همین امر باعث شده بود که تا مدت ها یوزپلنگ را یک سگ – گربه بدانند . یوزپلنگ بر خلاف اکثر گربه سانان یک حیوان روز فعال است . همچنین یوز مانند سگ سانان به خصوص سگ تازی ، شکار خود را تعقیب می کند . در صورتی که گربه سانان بزرگ مانند ببر و پلنگ از روش کمین کردن و غافل گیری طعمه استفاده می کنند . به علاوه پنجه های یوز مانند گربه سانان جمع شدنی نیست و همچون سگ سانان همیشه باز است . اما پوشش بدن ، دندان های یوز و سر گرد و کوچک آن باعث شده است یوزپلنگ در میان گربه سانان قرار بگیرد . حس بینایی ، قوی ترین حس در یوزپلنگ است .

یوزپلنگ جانوری پستاندار از راسته ی گوشت خواران و خانواده گربه سانان است . اولین چیزی که با شنیدن نام یوز در ذهن آدمی نقش می بندد ، سرعت فوق العاده و بی نظیر او در میان تمام جانداران خشکی زی است . ویژگی های بدنی او چنان تکامل یافته است که به او اجازه می دهد با سرعت معمول بین 90 تا 110 کیلومتر بر ساعت بدود . البته یوزپلنگ می تواند سرعت خود را به مقدار حداکثر توانش ، یعنی 114 تا 120 کیلومتر در ساعت ارتقا دهد .

یوزپلنگ با گربه سانان تفاوت های بارزی دارد و همین امر باعث شده بود که تا مدت ها یوزپلنگ را یک سگ – گربه بدانند . یوزپلنگ بر خلاف اکثر گربه سانان یک حیوان روز فعال است . همچنین یوز مانند سگ سانان به خصوص سگ تازی ، شکار خود را تعقیب می کند . در صورتی که گربه سانان بزرگ مانند ببر و پلنگ از روش کمین کردن و غافل گیری طعمه استفاده می کنند . به علاوه پنجه های یوز مانند گربه سانان جمع شدنی نیست و همچون سگ سانان همیشه باز است . اما پوشش بدن ، دندان های یوز و سر گرد و کوچک آن باعث شده است یوزپلنگ در میان گربه سانان قرار بگیرد . حس بینایی ، قوی ترین حس در یوزپلنگ است .

مشخصات :

طول بدن یوزپلنگ بین 110 تا 170 سانتی متر و اندازه ی دم آن 66 تا 84 سانتی متر است . ارتفاع بدن یوزپلنگ از سطح زمین ، 67 تا 94 سانتی متر و وزن این گربه سان بین 35 تا 65 کیلوگرم است . یوز نر 15 درصد بزرگ جثه تر از ماده است . رنگ بدن یوزپلنگ از زرد کم رنگ تا زرد مایل به قرمز است . تمام بدن یوزپلنگ به جز ناحیه گردن و شکم از خال های سیاه توپر پوشیده شده است . هیچ دو یوزپلنگی را نمی توان یافت که خال های روی سر و بدنشان یکی باشد . این مسئله یکی از راه های تشخیص یوزها در طبیعت است . یوزپلنگ دارای یال کم پشتی است که در توله ها خاکستری و بلندتر به نظر می رسد . دم بلند یوز برای حفظ تعادل این جانور نقش بسیار مهمی دارد . دو خط بر صورت یوزها نقش بسته است که به خط اشک معروف است . خط اشک یوزپلنگ از گوشه ی داخلی چشم ها شروع می شود و تا کنار خارجی دهان ، درست پشت دندان های نیش امتداد می یابد . خط اشک از بازتاب نور جلوگیری می کند و وسیله ای برای استتار بیشتر است . به علاوه با به حداقل رساندن زنندگی نور خورشید برای چشمان جانور ، باعث افزایش دقت دید آن می شود . در حقیقت خط اشک ، عینک آفتابی یوزپلنگ هاست . چشم ها هم در یوزپلنگ در بالای سر قرار گرفته است و به یوز این امکان را می دهند که وقتی از پشت بوته ها و علف ها ، اطراف را زیر نظر گرفته است به راحتی بدون اینکه دیده شود ، بتواند شکار خود را انتخاب کند و زیر نظر بگیرد .

زیست گاه :

زیستگاه یوز دشت ها ، بیابان ها و علف زارهای باز است . در آفریقا این جانور را می توان در ساواناها دید . البته این جانور می تواند در مناطق تپه ماهوری هم زندگی کند اما به هیچ وجه نمی تواند در کوه ها زیست نماید . زیرا دشت ها و بیابان های باز اجازه می دهد یوزها از قابلیت سرعت زیاد و دید تخصص یافته برای یافتن طعمه و یا دشمنان استفاده نمایند . چنین قابلیت هایی اصلا در کوهها به کمک یوزپلنگ نخواهد آمد .

قلمرو و گروه :

قلمرو یوز می تواند بسیار وسیع و تا حدود 500 کیلومتر مربع باشد . یوزها مانند پلنگ ها زندگی گروهی ندارند و اجتماعات آنها شامل گروه خانوادگی و نرهای سرگردان است . گروه خانوادگی از مادر و توله ها تشکیل می شود . نرهای سرگردان هم که اغلب با هم برادر بوده ، اعتلافی 2 یا 3 نفره راه می اندازند . نرها به ندرت تنها می مانند . چون قابلیت های چند یوز برای شکار بیشتر از یک یوز است . محدوده ی زندگی نرها با قلمرو چند ماده هم پوشانی دارد .

زادآوری و مراحل رشد :

جفت گیری یوزها در اواسط زمستان انجام می گیرد . یوز ماده هر دو سال یک بار زایمان می کند . مدت آبستنی آن 90 تا 95 روز است . یوز ماده یک ناحیه یا کنام مناسب را که معمولا علفزار بلندی در یک ناحیه مرطوب است انتخاب می کند و یک تا 6 توله می زاید . این توله ها از 14 تا 16 ماه تحت مراقبت مادر هستند و به غیر از هنگام شکار آنها را تنها نمی گذارد . این توله ها در 3 یا 4 ماهگی از شیر گرفته می شوند . توله ها مهارت های شکار را با طعمه ی زنده ای که مادر برایشان می آورد می آموزند . نرها هیچ دخالتی در بزرگ کردن توله ها ندارند . توله ها بین 2 تا 3 سالگی به بلوغ می رسند اما یوزهای جوان بعد از جدا شدن از مادرشان به مدت 6 ماه به جهت ایمن بودن با یکدیگر باقی می مانند . بعد از این دوره خواهرها گروه را ترک کرده ولی برادرها در کنار هم می مانند . یوزها در طبیعت 7 الی 12 سال زنده می مانند . البته در بین یوزهای ایرانی این رقم تا 13 سال هم گزارش شده است . این گربه سان در اسارت هم 16 سال می تواند زیست کند .

رژِم غذایی و شکار :

به دلیل ویژگی های بدنی یوز ، غذای اصلی این جانور غزال ها و آهوان است . اما پستانداران سم دار حداکثر تا 40 کیلو گرم وزن هم می توانند طعمه ی یوزپلنگ باشند . غزال تامسون ، ایمپالا ، آنتیلوپ ، گور اسب ، آهو ، جبیر ، قوچ و میش ، خرگوش و دیگر جوندگان از طعمه های اصلی این گربه سان به شمار می آیند . بعضا بز کوهی هم در رژیم غذایی یوزپلنگ قرار می گیرد . یک نر بالغ هر چند روز یکبار شکار می کند اما ماده های دارای توله تقریبا هر روز شکار می کنند . اوایل بامداد و هنگام غروب آفتاب بهترین زمان برای شکار یوز است . تاکتیک او در شکار ، مخفی شدن و نزدیک شدن به طعمه است . زمانی که او به حدود 30 متری طعمه ی خود رسید با حرکتی سریع به طرف او یورش می برد . تعقیب طعمه به طور متوسط بین 20 تا 60 ثانیه به طول می انجامد و در فاصله ای میان 250 ( حداقل ) تا 500 متر ( حداکثر ) انجام می پذیرد و پس از این مدت و طی مسیر ، یوزپلنگ دیگر طعمه را دنبال نمی کند . زیرا یوزپلنگ اگر بیشتر از این تعقیب و گریز را ادامه دهد ، صدمات بسیار زیادی تا حد مرگ می بیند و به همین دلیل یوزپلنگ بعد از دویدن بسیار آسیب پذیر است و حتی توان دفاع از خود را ندارد . معمولا برای بازیابی قدرت اولیه به 30 دقیقه استراحت نیاز دارد . پس یوزپلنگ ها به هنگام شکار بسیار حساب شده عمل می کنند تا بتوانند در همان چند صد متر اول ، شکارشان را به چنگ آورند . یوزپلنگ می تواند سرعت خود را با گام های بلند به طول 7 متر در عرض 2 ثانیه از حالت ایستاده به 72 کیلومتر در ساعت و در عرض 3 و نیم ثانیه به 100 کیلومتر در ساعت برساند . اما یوزپلنگ این سرعت را فقط می تواند در مسافت های کوتاه حفظ کند . ضریب موفقیت شکار یوزها 50 درصد است و میزان تغذیه روزانه ی آنها به طور معمول 2 کیلوگرم است . در هنگام دویدن سر به عقب و جلو حرکت می کند تا چشم های بزرگ و تیزبین یوزپلنگ بر روی طعمه ثابت بماند .

رابطه با انسان :

یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است و به راحتی خود را در طبیعت استتار می کند . سابقه ی استفاده از یوز و همراهی آن با انسان ، به بیش از 5 هزار سال می رسد . سومریان و اروپاییان از اولین اقوامی بودند که با رام کردن یوز از این جانور برای شکار دیگر موجودات بهره می بردند . یوزپلنگ ها حیوانات بسیار آرامی هستند و اگر احساس خطر کنند ، حالت دفاعی می گیرند و صدای پف مانندی ایجاد می کنند اما غرش ندارند . شاید ما یک روز شانس داشته باشیم که یوزپلنگ را از نزدیک و حتی از فاصله ی چند متری مشاهده کنیم . یوزپلنگ هرگز به دام های اهلی حمله نمی کند .

انواع گونه ها :

یوزها زمانی در سرتاسر آسیا ، آفریقا ، اروپا و آمریکای شمالی گشت می زدند . همگی یوزهای آمریکا ، اروپا و شرق آسیا در اثر تغییرات اقلیمی انتهای عصر یخبندان از بین رفتند . باقیمانده ی آنها در شبه جزیره هندوستان ، غرب و جنوب غربی آسیا و اکثر مناطق قاره ی آفریقا گسترش یافتند . اما تخریب زیست گاهها باعث شده تنها 2 گونه ی اصلی این جانور باقی بماند . گونه آسیایی و گونه ی آفریقایی . تمامی یوزهای حاضر در بخش های وسیعی از خاور میانه و هندوستان از بین رفتند و یوزهای آفریقایی به شدت کاهش پیدا کردند و امروزه به غیر از جمعیتی از یوز که در کشورهای آفریقایی وجود دارد ، ایران تنها کشور دارای یوزپلنگ است و همگی یوزهای آسیا در تعدادی بسیار کم در بخش های مرکزی ایران زیست می کنند . برخی محققان معتقدند این گربه سان دارای حداقل 6 زیرگونه است . به طوری که یوزهای آسیا یک زیرگونه ، یوزهای شمال و غرب آفریقا یک زیرگونه و 4 زیرگونه ی دیگر در جهان وجود دارند . زیرگونه ی آسیایی که تنها یک مورد و همان یوزپلنگ ایرانی است . اما یوزهای آفریقا به زیرگونه های شمال غربی ، شرق ، مرکز ، جنوب و دیگر زیرگونه ها طبقه بندی می شوند . بین یوزهای آسیا و یوزهای آفریقا ، تفاوت هایی وجود دارد . یوزپلنگ ایرانی هیکل بزرگتر و رنگ روشن تری نسبت به زیرگونه ی آفریقایی دارد . همچنین تعداد خال های روی بدن در یوز آسیایی کمتر است و این به دلیل آن است که خال های این گونه از آفریقایی ها بزرگتر است . به طور معمول تعداد خال های روی بدن هر یوزپلنگ آفریقایی ، به بیش از 3 هزار عدد می رسد .

پراکنش و آمار :

جمعیت یوزپلنگ ها و مناطقی که آنها در آنجا ساکن بودند بسیار کاهش یافته است . یوزپلنگ آسیایی که تا همین یکصد سال پیش در تمام کشورهای خاور میانه و اکثر کشورهای شرقی ایران مانند ترکمنستان ، افغانستان ، پاکستان ، قزاقستان و هند حضور داشت ، امروزه تنها به دشت ها و بیابان های ایران و آن هم در جمعیتی در حال انقراض محدود شده است . تعداد یوزهای آسیایی که در ایران زندگی می کنند بین 50 تا 100 قلاده تخمین زده می شود . وضعیت یوزهای آفریقا بهتر از آسیایی ها است ولی آنها هم در اوضاع ایده آلی به سر نمی برند . جمعیت یوزپلنگ های آفریقا از 10 میلیون در 44 کشور به 15 هزار قلاده در 27 کشور کاهش یافته است . اما امروزه با تدابیری که اندیشیده شده است ، یوزهای آفریقایی در بعضی کشورها از وضعیت بحرانی خارج شده اند . بیشترین جمعیت یوزهای جهان متعلق به کشور نامیبیاست .

یوزهای آفریقایی ( African Cheetah ) :

همان گونه که گفته شد یوزهای آفریقایی ، در اکثر نقاط این قاره پراکندگی داشته اند و امروزه نیز در نیمی از کشورهای آفریقایی ساکن هستند . این یوزها به 5 زیرگونه تقسیم بندی می شوند . تعداد یوزپلنگ های آفریقایی بین 5 تا 15 هزار قلاده تخمین زده می شود . از زیرگونه های مهم این جانور در آفریقا می توان به 4 گروه اشاره کرد . زیرگونه ی شمال غرب آفریقا که جمعیت این زیرگونه در کشورهای الجزایر ، مالی ، موریتانی ، نیجر ، بورکینافاسو و سنگال زیست می کند . پراکندگی زیرگونه ی شرق آفریقا به کشورهای کنیا ، سومالی ، تانزانیا ، اوگاندا و اریتره محدود می شود . گونه ی مرکزی هم در کشورهای کامرون ، چاد ، آفریقای مرکزی ، اتیوپی ، نیجریه و سودان زندگی می کند . اما پرجمعیت ترین گونه ی یوزپلنگ در دنیا ، گونه ی جنوب آفریقاست که کشورهای آنگولا ، بوتسوانا ، کنگو ،موزامبیک ، مالاوی ، آفریقای جنوبی ، تانزانیا ، زامبیا ، زیمباوه و نامیبیا میزبان آن هستند . نامیبیا با دارا بودن 2500 قلاده یوز ، بیشترین جمعیت یوزهای جهان را داراست . یوزپلنگ های آفریقایی هم زمانی در خطر انقراض بوده اند که امروزه با برنامه های کارآمد از خطر انقراض رهایی یافته اند .

یوزپلنگ آسیایی ( Asiatic Cheetah – Persian Cheetah ) :

یوز آسیایی جانوری است که زمانی از شرق آسیا تا غربی ترین نقاط این قاره زندگی می کرده است . اما پس از تغییرات اقلیمی ، تمامی یوزهای شرق آسیا از بین رفتند و باقی مانده ی یوزهای آسیا ، در هندوستان و غرب و جنوب غربی آسیا گسترش یافتند . خاورمیانه یکی از مناطق پرجمعیت این گربه ی تیزپا بود . اما به دلیل تخریب زیستگاه ها ، یوزپلنگی که زمانی در سرتاسر دشت های آسیا پراکنده بود ، دشت ها و کویرهای بخش مرکزی فلات ایران را به عنوان آخرین سنگر انتخاب کرد .

کشورهای هندوستان ، پاکستان ، افغانستان ، تاجیکستان ، ازبکستان ، قزاقستان ، ترکمنستان ، ایران ، عراق ، کویت ، عربستان ، یمن ، امارات ، بحرین ، عمان ، سوریه ، فلسطین ، لبنان ، اردن ، اسرائیل ، مصر ، ترکیه و کشورهای حوزه ی قفقاز میزبان یوزپلنگ آسیایی بوده اند .

تمامی یوزهای شبه جزیره ی هند و تمامی کشورهای غرب و جنوب غربی آسیا به جز ایران ، در قرن اخیر از بین رفتند .

آخرین آمار از مشاهده ی یوزپلنگ آسیایی در کشورهایی که میزبان این جانور بوده اند بدین گونه است :

عراق 1929 م ( 1308 ش ) ، کویت 1942 م ( 1321 ش ) ، هندوستان 1947 م ( 1326 ش ) ، قزاقستان 1970 م ( 1349 ش ) ، پاکستان 1972 م ( 1351 ش ) ، ترکمنستان 1973 م ( 1352 ش ) ، عربستان 1973 م ( 1352 ش ) ، عمان 1977 م ( 1356 ش )

از حدود سی سال پیش ، جمعیت پایین و در خطر انقراضی از این گربه سان ، تنها در ایران باقی ماند و با نام یوز ایرانی شهرت پیدا کرد .

یوز آسیایی یا ایرانی از یوز آفریقایی بزرگتر است و بعضی از عادات این جانور با نوع آفریقایی اش تفاوت دارد . همچنین مقاومت یوز ایرانی بیشتر از یوز آفریقایی است .

زیست گاه یوزپلنگ ایرانی در کشور ما دشت های باز و تپه ماهوری واقع در مناطق استپی و بیابانی است . البته گاهی هم در مناطق نیمه کوهستانی دیده می شود .

آهو ، جبیر ، قوچ و میش ، خرگوش و پستانداران کوچک ، مانند جوندگان رژیم غذایی یوز ایرانی را تشکیل می دهند . بعضا کل و بز هم طعمه ی یوزپلنگ قرار می گیرند . یوزپلنگ در ایران به ندرت و بسیار کم به دام های اهلی حمله می کند و به طور کل آهو و جبیر طعمه های اصلی و مورد علاقه ی یوزپلنگ ایرانی هستند و این موضوع به دلیل قابلیت های بارز یوز در شکار غزال هاست . می توان از گور ایرانی هم به عنوان طعمه سنتی یوز در ایران نام برد .

کفتار ، گرگ و پلنگ رقبای اصلی یوزپلنگ در رژیم غذایی او هستند . هم چنین مشاهده شده است که یوز ایرانی بر سر طعمه با این جانوران درگیری پیدا کرده است .

وسعت قلمرو یوزپلنگ ها در ایران 600 هزار کیلومتر مربع است . یوز آسیایی در بخش های مرکزی ایران و در محدوده ی دشت های کویر و لوت و نواحی اطراف آنها پراکندگی دارد .

در سال های نه چندان دور ، گستره ای از بمپور در سیستان و بلوچستان تا طبس در جنوب خراسان ، پارک ملی گلستان و پناهگاه حیات وحش میاندشت در شمال شرقی کشور ، مناطق خوش ییلاق و توران در استان سمنان ، پارک ملی کویر ، اکثر مناطق استان یزد ، منطقه ی بهرام گور در استان فارس ، منطقه ی حاجی آباد هرمزگان ، پارک ملی خبر در جنوب و دشت های شهرستان راور در شمال استان کرمان ، دشت ها و بیابان های مرکزی ، شمالی و شرقی استان اصفهان مانند موته و کلاه قاضی تا نفت شاه کرمانشاه در باختران ، محل زیست یوز ایرانی در وطنش بود .

اما به دلیل تخریب زیستگاه و درگیری کشور با جنگ تحمیلی ، تنها 10 منطقه باقی ماند که به عنوان زیستگاه اصلی یوز از آن سخن به میان آمد .

پارک ملی کویر ، پارک ملی توران ، پناهگاه حیات وحش نایبندان ، منطقه ی کوه بافق و آریز و پناهگاه حیات وحش درانجیر پنج منطقه ی اصلی زیستگاه یوز در کشور به شمار می روند .

کویرهای شمال کوهستان کرکس ، دشت های اردستان و بادرود ، منطقه ی عباس آباد نایین ، پناهگاه حیات وحش سیاه کوه اردکان و پناهگاه حیات وحش میاندشت در خراسان شمالی از پناهگاه های بعدی یوزپلنگ آسیایی در ایران هستند .

اما دیگر مناطق کشور ما هم هستند که شاهد حضور این گربه سان می باشند و برخی نقاط هم دارای ابهام می باشند .

پس استان های خراسان شمالی ، رضوی و جنوبی ، سمنان ، یزد ، اصفهان و کرمان میزبان قطعی یوز ایرانی هستند .

طبق اطلاعات به جا مانده از سال 1970 میلادی ( 1350 ش ) حدود 200 قلاده یوز در ایران زیست می کرده است . در ابتدای دهه ی پنجاه مدیریت ، حفاظت و طبیعت مناطق پراکندگی یوز ایرانی چنان تقویت و ترمیم یافته بود که هیچ گونه نگرانی برای بقای یوز و دیگر جانداران وجود نداشت . اما در زمان انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس ، پارک های ملی و مناطق حفاظت شده مورد هجوم شکارچیان ، دامداران ، کشاورزان و زمین خواران قرار گرفت و شکار یوز و طعمه های بالقوه این جانور ، هجوم دامداران و سگ های گله و اشغال آبشخورها ضربه ی جبران ناپذیری بر بقای نسل یوزپلنگ آسیایی وارد کرد . در سال 1364 ، 24 ناحیه در کشور به عنوان زیستگاه یوز انتخاب شد . اما نخستین تلاش ها برای حفاظت از یوز ایرانی در اواخر دهه ی 60 و اوایل دهه ی 70 رخ داد . که این تلاش ها هم چندان موفق نبود . اما هنگامی که سازمان محیط زیست ایران متوجه شد جمعیت یوزها در حال نابودی است ، کم کم فعالیت هایی را آغاز نمود . پروژه ی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و زیست بوم های آن با همکاری دفتر عمران سازمان ملل متحد و سازمان محیط زیست ایران از شهریور ماه 1380 ( 2001 میلادی ) آغاز به کار کرد . اهداف این پروژه که تاریخ اتمام آن چند بار تمدید شده است ، افزایش آگاهی عمومی و آموزش پرسنل و تقویت قوانین شکار بود . با تمام این تفاسیر ، امروزه جمعیت یوزپلنگ آسیایی که فقط در ایران زندگی می کند بین 50 تا 120 قلاده تخمین زده می شود . البته این آمار فقط حدس کارشناسی است و امکان دارد جمعیت یوز اصلا در این بازه نباشد . یوزپلنگ ایرانی دومین گربه سان در معرض خطر انقراض جهان بعد از پلنگ آمور است .

مهم ترین تهدید برای نسل یوز ایرانی ، تخریب زیستگاه است . این تخریب به وسیله ی چرای بی رویه ، اشغال آبشخورها ، احداث جاده ، احداث معدن ، تبدیل مراتع به زمین های کشاورزی و اخیرا استخراج نفت صورت می گیرد . شکارچیان هم در سرعت بخشیدن به انقراض نسل این گربه سان کمک می کنند .

سگ های گله هم خطر بزرگی برای یوز در ایران به حساب می آیند .

دشمنان طبیعی یوز هم پلنگ و کفتار هستند . همچنین خشک سالی به یوزها فشار زیادی می آورد .

اگر حمایت سازمان های مسئول به همین منوال باشد و روز به روز شاهد تخریب زیست گاه ها و شکار طعمه های این جانور جهانی باشیم ، شاید این آیت الهی هم به سرنوشت دیگر جانوران زیبایمان دچار شود و کویرهایمان بیش از پیش مورد غضب خداوند واقع شوند .

وضعیت حال حاضر :

یوزپلنگ می رفت بعد از شیر و ببر سومین گربه سان بزرگ ایرانی باشد که منقرض می شود . اما توانایی زیست این جانور در بیابان ها و کویرهای دور از دسترس آدمی و فعالیت های نسبتا خوب ، این گربه سان را تا کنون نجات داده است . در سال های اخیر تحقیقات خوبی از طریق پروژه ی یوزپلنگ آسیایی و دیگر انجمن ها به خصوص انجمن یوزپلنگ ایرانی درباره ی یوز ایران انجام شده است . این حساسیت ها ، هر چند کم و محدود ، باعث رشد تقریبی این زیبای مخفی کار کشور ما شده است و همچنین این اجازه را به یوز داده است که در مناطق دیگری هم ابراز وجود کند . مناطق اصلی زیستگاه یوز در کشور همیشه مورد توجه بوده اند . در این مناطق زیست یوز به طور حتم ثابت شده است . پارک ملی کویر ، پارک ملی توران ، پناهگاه حیات وحش نایبندان ، منطقه ی حفاظت شده ی کوه بافق و آریز و پناهگاه حیات وحش درانجیر از نقاط اصلی زیستگاه یوز ایرانی هستند . بیشتر عکس ها و فیلم هایی که توسط محیط بانان و دوربین های تله ای از یوز ایرانی تهیه می شود در این 5 منطقه و به خصوص پارک ملی توران صورت می پذیرد .

کویرهای شمال کوهستان کرکس ، دشت ها و بیابان های شهرستان های اردستان و بادرود ، پناهگاه حیات وحش عباس آباد نایین ، پناهگاه حیات وحش سیاه کوه اردکان و پناهگاه حیات وحش میاندشت در خراسان شمالی ، دیگر مناطقی در کشور هستند که زیست یوزپلنگ در آنها کاملا ثابت شده است .

در این مناطق تحقیقات زیادی درباره ی یوز انجام می گیرد . مثلا تحقیقاتی که در این سالیان اخیر در منطقه ی عباس آباد نایین انجام گرفت و حضور این جانور را در این ناحیه اثبات کرد و همچنین نشان داد این نقطه از کشور یکی از مناطق حیاتی رفت و آمد یوز ایرانی است . دیگر تحقیقات اخیر در منطقه ی میاندشت استان خراسان شمالی انجام گرفته است . میاندشت تنها منطقه ای در ایران است که یوزپلنگ در آن زندگی طبیعی دارد . یعنی بر خلاف دیگر مناطق زیست یوز در ایران ، میاندشت ناحیه ای کاملا دشتی و بیابانی است که به سرنگتی ( نام یک پارک ملی در نامیبیا ) ایران مشهور است . یوز در میاندشت می تواند از قابلیت های موروثی خود بهتر بهره ببرد .

اما از دیگر مناطق کشور هم خبرهایی از زیست یوز به گوش می رسد . مناطقی همچون چاه افتخاری بجستان و مناطق مرزی سرخس در خراسان رضوی ، بهکده ی رضوی در خراسان شمالی ، پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق و منطقه ی سفید کوه آرسک دامغان در سمنان ، کلوت های بافق و کالمند مهریز در استان یزد ، منطقه ی تاریخی و بی نظیر بهرام گور و رامشه در استان فارس ، بیدوئیه بردسیر و راور در کرمان و نقاطی از استان های سیستان و بلوچستان ، هرمزگان و خراسان جنوبی ، مکان های احتمالی زیست یوز ایرانی می باشند . مناطقی که در سالیان نه چندان دور ، میزبان این گربه ی زیبا بوده اند . البته در بعضی از این نقاط حضور یوزپلنگ به اثبات رسیده است . مانند مشاهده ی یوز در پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق بعد از چند دهه و اثبات حضور یوز در مناطقی چون بهکده ی رضوی و کالمند بهادران که باعث امیدواری دوستداران یوز شده است . حتی می توان از بهکده ی رضوی به عنوان مکانی نام برد که می شود از طریق مهاجرت های بین مرزی ، باعث حضور یوز در کشور ترکمنستان بعد از چند دهه شود .

همچنین از دیگر مناطق کشور هم خبرهایی از حضور یوز منتشر می شود که تمامی آنها نیازمند بررسی های بسیار دقیق است .

اما نکته ای که در این زیست گاه ها جالب توجه است این مورد است که یوزپلنگ زیست گاه هایی را در کشور ما انتخاب کرده است که دارای امنیت بیشتری باشد . با اینکه یوز علاوه بر امنیت نیاز بسیاری به آب و طعمه دارد ولی زیست گاه های این جانور که از نظر طعمه زیاد غنی نیستند ، در کنار مناطقی قرار گرفته است که از نظر طعمه به خصوص آهو از بهترین نقاط کشور به حساب می آیند . این تحقیقات نشان داد که یوزپلنگ ایرانی جانوری است که امنیت زیستگاه را به دیگر مسائل ترجیح می دهد .

بافق ، شهر یوزهای آسیایی :

اگر ایران را کشور یوزپلنگ آسیایی بدانیم بدون شک بافق پایتخت یوزهای آسیاست . شهری که در مجاورت کویرها و بیابان های پهناور کشور قرار گرفته است و توسط پناهگاه های حیات وحش و مناطق حفاظت شده احاطه شده است . در تمامی بیابان ها و دشت های اطراف شهر بافق ، یوز ایرانی زیست می کند و جمعیت بالایی از این جانور در شهرستان بافق موجود است . سه منطقه درانجیر ، کوه بافق و کالمند بهادران شهر بافق را در میان گرفته اند که در تمام این مناطق زیست یوز به اثبات رسیده است . همچنین شهروندان بافق جانورانی را در باغات و مزارع اطراف یا حتی در خیابان های شهرشان مشاهده می کنند که برای دیگر شهرنشینان ایران آرزویی دست نیافتنی است . برای مردم بافق حضور انواع گربه های وحشی و دیگر وحوش در اطراف شهرشان کاملا طبیعی است . حتی این مردم سابقه ی دیدن یوزپلنگ در خیابان ها و کشت زارهای اطراف شهر خود را دارند . در چند سال اخیر بیشتر فعالیت های حفاظتی یوز در ایران ، در شهر بافق انجام گرفته است و به نوعی با اطلاع رسانی و نصب مجسمه ی یوز ، نماد این شهر را یوز آسیایی ، معرفی کردند که این فرهنگ سازی ها کم کم نکات مثبت خود را بروز داده است و خواهد داد .

شاید بدترین کشتاری که درباره ی یوزپلنگ در دهه های اخیر در کشور ما روی داد همان ماجرای بافق و کشته شدن دو توله یوز بوده است . اما کشتار یوز در ایران به همین جا ختم نشد . درست است که آمار تلفات یوز در کشور ما نسبت به دیگر جانوران پایین است اما این به دلیل تعداد پایین یوز و دور بودن این جانور از آدمیان است . نکته اینجاست که از بین رفتن حتی یک یوز ، به نسل این جانور ضربه خواهد زد .

دشمنان طبیعی یوز در ایران سگ های گله ، پلنگ و خشک سالی است .

شاید حضور سگ گله و خشک سالی برای مردم طبیعی به نظر برسد ولی دلیل حضور پلنگ در این فهرست را مطلع نباشند . پلنگ یکی از رقبای اصلی یوز در طعمه است و چون یوز در حدود 30 دقیقه بعد از شکار ، حتی توان دفاع کردن از خود را هم ندارد همین باعث می شود تا پلنگ هوس کند غذای یوز را برباید . به عنوان مثال در یک درگیری که بر سر لاشه ی یک بز بین یوزپلنگ و یک پلنگ بالغ در اطراف بافق روی داده بود ، یوز توسط پلنگ تلف شده بود .

اما ضربه ای که ما آدمیان با بی خردی به نسل این زیبای جهان می زنیم ، بسیار بسیار بیشتر از دشمنان طبیعی است . شاید یوز در ایران مانند قبل شکار نمی شود اما این به دلیل حمله نکردن این جانور به گله های گوسفند و نزدیک نشدن به تصرفات آدمی است . در واقع به جای کشتار با گلوله و تفنگ که اگر تعداد یوز زیاد شود به طبع روی خواهد داد ، توسط تخریب زیست گاه یوز کشتار این گربه همچنان ادامه دارد . احداث جاده و معدن و اخیرا اکتشاف نفت بلای جان یوزهای ایران شده است . در 8 سال گذشته 7 یوزپلنگ در جاده های ایران کشته شده اند که این آمار در نوع خود بالاست . چون یوزها مهاجرت می کنند ، تصادف با خودرو و تقابل با عوامل انسانی ، مهم ترین موارد کشتار یوز در ایران است .

طبق آخرین آمار ، یوزپلنگ آسیایی در آخرین پناهگاه خود ، جمهوری اسلامی ایران ، جمعیتی بین 60 تا 100 قلاده دارد . البته خیلی از کارشناسان این آمار را اقراق می دانند . ولی چیزی که به نظر میرسد این است که خوش بختانه و بر خلاف تمامی گربه سانان ایران ، جمعیت یوزپلنگ هر چند بسیار آرام ولی در حال افزایش است . مسئولان سازمان محیط زیست حتی جمعیتی بالاتر از 100 قلاده را برای یوز آسیایی در نظر می گیرند .

پروژه ی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و مهم تر از آن انجمن یوزپلنگ ایرانی ،  فعالیت های خوب و مثبتی را در جهت حفظ نسل ارزشمندترین گربه ی ایرانی انجام داده اند و می دهند . همچنین فیلم ها و عکس هایی که توسط دوربین های تله ای و محیط بانان زحمتکش تهیه می شود ، بارقه ی امیدی برای تمامی دوستداران حیات وحش در جهان است . این را باید بدانیم که یوز آسیایی فقط متعلق به ما نیست ، بلکه متعلق به تمامی مردم جهان است .

امیدواریم که فرزندان آینده ی ایران بر روان ما درود بفرستند برای اینکه نعمتی عظیم را به آنها هدیه داده ایم و دچار لعن و نفرین ابدی نشویم .

 انجمن یوزپلنگ ایرانی :

انجمن یوزپلنگ ایرانی سازمان مردم نهادی است که در سال 1380 توسط دانشجویان علاقه مند پایه گذاری شد . هدف عمده و اصلی این انجمن حفاظت و حمایت از بقایای نسل یوزپلنگ آسیایی در ایران بود . بعد از گذشت ده سال این انجمن بر خلاف اکثر سازمان های مردم نهاد زیست محیطی ، خوشبختانه همچنان پابرجاست و علاوه بر یوزپلنگ درباره ی بیشتر گونه های ارزشمند حیات وحش ایران تحقیق و پژوهش و فرهنگ سازی می کند .

این انجمن یکی از شناخته شده ترین انجمن های زیست محیطی کشور است که حتی با سازمان ها و نهادهای بین المللی نیز همکاری دارد .

امیدواریم این انجمن بتواند در راستای فعالیت های ارزشمند خود ، درباره ی حیات وحش ایران و به خصوص گونه ی یوز ، موفقیت های روز افزونی به دست آورد .

( وبسایت انجمن : www.wildlife.ir  )

روز یوزپلنگ ایرانی

نهم شهریور ، روزی که در هیچ تقویمی به جز تقویم دل عاشقان حیات وحش ایران ثبت نشده است .

نهم شهریور ماه هر سال که سالگرد اتفاق ناگوار کشتار یوزپلنگ های جوان در بافق است ، روز یوزپلنگ ایرانی نام گرفته است . البته از آنجایی که مسئولان کشور ما علاقه ی بسیار زیادی به حیات وحش ایران دارند !!!!! این روز در هیچ تقویمی ثبت نشده و اندک مردمی در ایران هستند که از وجود چنین روزی باخبرند .

البته این امید می رود که همین گام های ابتدایی باعث شود مسئولان و مردم ما نسبت به آیاتی که خداوند به آنها هدیه کرده است ، بیشتر توجه داشته باشند .

از خدا می خواهیم روزی برسد که در نهم شهریور ماه بشنویم که یوزهای آسیایی از خطر انقراض رهایی یافته اند .

نقش یوزپلنگ در تاریخ و ادبیات پارسی :

پیوند جادویی میان یوز و انسان را می توان تا مرزهای پیش از تاریخ قوم های هند و ایرانی بازگرداند . می توان نقوش کنده کاری شده ی تصویر یوز را در فلات ایران یافت . قدمت حضور یوز در تاریخ ایران و بر روی کوزه ها ، سفال ها و پیکرهای مفرغین و گلی از 6000 سال پیش تا افسانه های شاهنامه است . استفاده از یوز در شکار ، مورد علاقه ی شاهان و بزرگان بوده است و یوز سرآمد شکرگان ( ج شکره ) مانند سگ تازی ، سیاه گوش ، باز و شاهین بوده است . علاوه بر ایرانیان ، اشراف و بزرگان هند و اعراب علاقه ی فراوانی به شکار با یوز داشته اند . چیزی که همچنان در بین اعراب رواج دارد . این سنت در قدیم چنان مورد توجه بوده است که افرادی با نام یوزبان یا یوزبنده برای نگهداری و تربیت یوزپلنگ در دربار شاهان و بزرگان به کار گرفته می شدند . شاهان آن قدر به یوزهای خود علاقه داشتند که به آنها قبا می پوشاندند و قلاده و پوزبندهای طلایی به آنها وصل می کردند . حتی برای یوزها اسفند هم دود می کردند که چشم نخورند . همچنین آنها علاقه مند بودند که یوز ماده را نگهداری کنند . چون یوز ماده بیست و سه سال شکار می کند و یوز نر دوازده سال . شکار با یوز اکثرا در سحرگاهان صورت می گرفت و بیشتر از همه آهو و جبیر و غزال با آن شکار می کردند . زنده گیری و تربیت یوز هم روش های گوناگونی در هر منطقه داشته است . اولین کسی که بر خلاف عادت همگان ، یوز را بر اسب خود نشانیده ، یزیدبن معاویه بوده است و ابومسلم خراسانی مشهورترین کسی بوده است که با یوز به شکار می رفته است .

شهرت یوزپلنگ در ادبیات و فرهنگ پارسی بیش از همه به خاطر آن است که با این جانور صید وحوش صورت می گرفته است و در شاهنامه تاکید زیادی به این مسئله شده است که هنگامی که یکی از بزرگان به موفقیتی ارزشمند دست می یافت برای ابراز شادی با یوز یا باز راهی شکار می شد .

و داستان هایی از شکار با یوز در ادبیات ما نقل شده است که یکی از معروفترین آنها این داستان است که یوز هارون الرشید به دنبال آهویی می رود تا به جایی میرسند که هارون می بیند یوز از نزدیک شدن به آهو خودداری می کند و سپس درمی یابند که آنجا مدفن علی بن ابی طالب است .

اما یوزپلنگ به تیزپایی ، سرعت و شجاعت هم شهره است و تعبیرهای زیادی برای یوز در ادبیات فارسی وجود دارد . مانند یوزوار ، یوزتاز و یوزجست .

یکی دیگر از تعبیرهای زیبای ادبیات ایران توجه به دربند بودن یوز است که مانند پهلوانی در زندان و اسیر است . همچنین تقابل های یوز و آهو که گاهی احساسی و گاهی حماسی است در ادبیات ما وجود دارد . در متون کهن از علاقه ی شدید یوز به آوای خویش ( که همان زغند نام دارد ) ، خوردن پنیر و خواب زیاد یاد شده است .

به غیر از اشعار فردوسی که در آنها از یوز فراوان یاد شده است ، دیگر شاعران  ما هم از نام یوز در شعرهای خود بهره برده اند . حضور یوز در نوشته های شاعران و ادیبان معاصر هم به چشم می خورد و این هم به دلیل حضور مستمر یوزپلنگ تا به امروز بوده است . یکی از آثار معاصری که در رابطه با یوز وجود دارد ، اثر یوزپلنگانی که با من دویده اند از بیژن نجدی ( 1320 – 1376 ) شاعر و داستان نویس معاصر است .

پس بازداران صد و شصت یوز

ببردند با شاه گیتی فروز

بیاراسته طوق زر از گهر

بدو اندر افکنده زنجیر زر

/

برفت از در شاه با یوز و باز

به نخچیر کردن به راه دراز

/

گرفتند و بردند بسته چو یوز

بر او بر سر آورد ضحاک روز

/

گر ایدون که رای شکار آیدت

چو یوز دونده به کار آیدت

/

یوز جست و رنگ خیز و گرگ پوی و غرم تک

ببر جه آهو دو و روباه حیله گور دن

/

به من به شرم نگه کرد و راه را برتافت

غزال هرگز به یوز کی بود گستاخ

/

نه با آهوان یوز را بد ستیز

نه از شیر مر غرم را بد گریز

/

بگیرندت به زلف و چشم آهو

چو گیرد شیر گور و یوز آهو

/

جهان بر ما کمین دارد شب و روز

تو پنداری که ما آهو و او یوز

/

دریغا عیش اگر مرگش نبودی

دریغ آهو اگر بگذاشتی یوز

/

دولت شاه جهان را گر میان بندی چو گور

دولت آید بر پی ات چون یوز بر بوی پنیر

/

بدان روی کند است دندان یوز

که مالد زبان بر پنیرش دو روز

/

قرعه بر هرک اوفتادی روز روز

سوی آن شیر او دویدی همچو یوز

/

پلنگ اندر چراخور یوز در ره گرگ در آغل

تو چوپان نیستی بهر تو عنوانست چوپانی

/

و می بخشم به پرندگان

رنگ ها ، کاشی ها ، گنبدها

به یوزپلنگانی که با من دویده اند

غار و قندیل های آهک و تنهایی

امام حسین ( ع ) می فرمایند :

یوزپلنگ در ستایش خود با خدایش می گوید یا عزیز یا جبار یا متکبر یا الله

( حواسمان باشد که سرنوشت ستایشگر خدا در دستان ماست )